صدای سانسور بلندتر از ساز؟ بررسی وضعیت فرهنگ و هنر در جهان امروز
در دنیایی که هنر باید آزاد باشد، هنوز بسیاری از کشورها آن را به مجوز و سانسور گره زده‌اند. این گزارش نگاهی است به تفاوت‌های جهانی در آزادی فرهنگی
مسعود ظهوری (Masoud Zoohori)
در جهان امروز، فعالیت‌های فرهنگی همچون چاپ کتاب، اجرای کنسرت و ساخت فیلم، نه‌تنها ابزارهای بیان هنری‌اند بلکه شاخص‌هایی برای سنجش آزادی‌های اجتماعی و سیاسی در یک جامعه به شمار می‌روند. تفاوت‌های چشمگیری میان کشورها در نحوه مواجهه با این فعالیت‌ها وجود دارد؛ از کشورهایی که آزادی کامل هنری را تضمین می‌کنند، تا کشورهایی که این فضا را تحت کنترل و سانسور شدید قرار داده‌اند. در این گزارش به بررسی تطبیقی این موضوع در چند کشور کلیدی می‌پردازیم:
ایران
در جمهوری اسلامی ایران، تمامی آثار فرهنگی پیش از انتشار یا اجرا نیاز به دریافت مجوز رسمی دارند. کتاب‌ها باید به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه شده و مورد بررسی محتوایی قرار گیرند. اجرای کنسرت نیز نیازمند مجوز این وزارتخانه و هماهنگی با نهادهای امنیتی است. در حوزه سینما نیز، فیلمنامه‌ها پیش از ساخت باید تأیید شوند و فیلم نهایی برای دریافت مجوز نمایش بررسی می‌شود. سانسور در ایران نه‌تنها رایج، بلکه ساختاریافته و نهادینه است.
چین
چین یکی از سخت‌گیرترین کشورها در حوزه نظارت فرهنگی است. تمام کتاب‌ها، فیلم‌ها و اجرای زنده موسیقی باید با معیارهای حزب کمونیست همخوانی داشته باشند. آثار هنری باید از فیلتر ایدئولوژیک دولت عبور کنند و هر گونه محتوای انتقادی یا مغایر با اصول رسمی، ممنوع می‌شود. این کشور فهرست‌های بلندبالایی از هنرمندان ممنوعه دارد و حتی آثار برخی هنرمندان جهانی را سانسور کرده است.
افغانستان (تحت حاکمیت طالبان)
در افغانستان، به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت، فضای فرهنگی دچار انجماد کامل شده است. چاپ صدها عنوان کتاب ممنوع شده و ناشران تهدید به زندان شده‌اند. موسیقی به‌طور کامل ممنوع است و هزاران ساز موسیقی توسط طالبان نابود شده‌اند. رسانه‌ها اجازه پخش موسیقی ندارند. همچنین تولید فیلم و فعالیت‌های سینمایی به‌طور عملی غیرممکن شده و بسیاری از هنرمندان یا مهاجرت کرده‌اند یا در سکوت کامل فعالیت می‌کنند.
روسیه
در روسیه، اگرچه قانوناً برای چاپ یا اجرای هنری نیاز به مجوز خاص نیست، اما فضای بسته سیاسی باعث شده بسیاری از ناشران و هنرمندان از خودسانسوری استفاده کنند. آثاری که علیه دولت یا سیاست‌های رسمی باشند، ممکن است با فشارهای قضایی و امنیتی روبرو شوند. تولید فیلم و کنسرت نیز در فضایی آکنده از نگرانی و محدودیت پیش می‌رود.
ترکیه
ترکیه در ظاهر کشوری آزادتر در زمینه فعالیت‌های فرهنگی است، اما در عمل، دولت از طریق فشارهای سیاسی و قضایی آثار هنری را محدود می‌کند. نویسندگان، موزیسین‌ها و فیلم‌سازان در موارد متعددی به دلیل محتوای سیاسی آثارشان بازداشت یا سانسور شده‌اند. مجوز پیشینی برای چاپ یا اجرا وجود ندارد، اما پیگرد پسینی، فضای هنری را به‌شدت محتاط کرده است.
کشورهای غربی و دموکراتیک
در کشورهایی مانند آمریکا، استرالیا، آلمان و فرانسه، آزادی هنری به عنوان یکی از اصول بنیادین حقوق شهروندی به رسمیت شناخته شده است. در این کشورها، نویسندگان و هنرمندان برای چاپ، تولید یا اجرای آثار خود نیازی به اخذ مجوز محتوایی ندارند. تنها قوانین عمومی مانند رعایت حقوق مؤلف، ضوابط ایمنی، و یا ممنوعیت نفرت‌پراکنی بر فعالیت‌های فرهنگی حاکم است. این فضا امکان رشد و تنوع فرهنگی را به طرز چشمگیری افزایش داده است.
وضعیت آزادی فرهنگی در هر کشور، تصویری واقعی از رویکرد آن کشور به دموکراسی، حقوق بشر و خلاقیت اجتماعی ارائه می‌دهد. کشورهایی مانند ایران، چین، افغانستان و روسیه با محدودسازی فضای هنری، عملاً خلاقیت را قربانی کنترل سیاسی می‌کنند. در مقابل، جوامع آزاد با ایجاد فضا برای تنوع دیدگاه‌ها و بیان هنری، بستر رشد فرهنگی و اجتماعی پویاتری فراهم می‌سازند.